Uroczyste posiedzenie Rady Naukowej MIR-PIB zwołanej z okazji obchodów 95-lecia Morskich Badań Rybackich w Polsce oraz Jubileuszu Morskiego Instytutu Rybackiego – Państwowego Instytutu Badawczego 1921-2016

Uroczyste posiedzenie Rady Naukowej MIR-PIB zwołanej z okazji obchodów 95-lecia Morskich Badań Rybackich w Polsce oraz Jubileuszu Morskiego Instytutu Rybackiego – Państwowego Instytutu Badawczego 1921-2016 | Morski Instytut Rybacki – Państwowy Instytut Badawczy

Wystąpienie Dyrektora Morskiego Instytutu Rybackiego – Państwowego Instytutu Badawczego, dr Emila Kuzebskiego

18 czerwca 2016 r. Morski Instytut Rybacki w Gdyni obchodził 95 rocznicę swojej działalności, co jednocześnie oznacza, że od tylu lat Polska prowadzi własne badania naukowe w dziedzinie biologii morza i rybołówstwa morskiego. Początki MIR to Morskie Laboratorium Rybackie powołane 18 czerwca 1921 roku, przez władze II. Rzeczypospolitej w Helu, polskiej stolicy rybackiej tamtych lat. W 1932 r. majątek po laboratorium przejęła nowo powołana Stacja Morska w Helu, która w 1938 r. została przeniesiona do Gdyni i od tego roku działalność Instytutu związana jest z tym miastem.

Z perspektywy czasu widać, że rozwój MIR zawsze towarzyszył rozwojowi polskiego rybołówstwa morskiego. Potrzeby tej branży decydowały w dużym stopniu o wielkości zatrudnienia, profilu kadry naukowej Instytutu oraz tematyce i geograficznej lokalizacji prowadzonych badań. Prekursorska działalność Instytutu była siłą rzeczy ograniczona geograficznie do badań Zatoki Puckiej i Zatoki Gdańskiej. Dopiero w latach 50. i 60. XX w. MIR objął swoimi badaniami większość Południowego Bałtyku oraz częściowo Morze Północne. Złoty okres MIR przeżywał w latach 70. i 80. ub. w., kiedy doszło do dynamicznego rozwoju polskiego rybołówstwa dalekomorskiego.

Punktem zwrotnym w historii badań naukowych prowadzonych w MIR była budowa w 1972 r. oceanicznego statku naukowo-badawczego r.v. „Profesor Siedlecki”, który był eksploatowany do 1991 r. Był to wtedy jeden z największych i najnowocześniejszych statków naukowo-badawczych na świecie. Statek ten przebył łącznie około pół miliona mil morskich i zawinął do 98 portów na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii. Nie sposób wymienić w tym miejscu wszystkich osiągnieć z udziałem tej historycznej jednostki, ale był to pierwszy polski statek, który w 1975 r. łowił w rejonie Wysp Kerguelena na Oceanie Indyjskim; pierwszy, w którego sieciach znalazły się cenne, nieznane dotychczas w Polsce gatunki ryb (m.in. kergulena i nototenia). Mało kto jest świadomy, że nazwa dosyć popularnej dzisiaj zarówno w nadmorskich smażalniach, jak i w sklepach miruny (ryby dorszowatej łowionej w latach 70. rejonie Wysp Falklandzkich) nazwę zawdzięcza MIR-owi.

Ważną kartą w historii Instytutu były badania nad biologią, zasobami i możliwościami eksploatacji oraz technologią wykorzystania kryla arktycznego. W 1975 r. Polska była jednym z pierwszych państw na świecie, które eksploatowały zasoby kryla w Antarktyce. Polskie połowy kryla zakończyły się w 2011 r., jednak z uwagi na rosnące zapotrzebowanie ze strony akwakultury oraz ciągle nie w pełni wykorzystane zasoby tego skorupiaka połowy są kontynuowane – głównie przez kraje z rozwiniętą hodowlą ryb – Norwegię i Chiny. Kryl to również poszukiwany surowiec w przemyśle farmaceutycznym i medycynie. Mało kto zapewne pamięta, że to naukowcy z MIR byli prekursorami w badaniach produkcji chityny i chitozanu z pancerzy antarktycznych kryli.

Od drugiej połowy lat 70. polskie rybołówstwo dalekomorskie zaczęło odczuwać brak dostępu do najzasobniejszych łowisk światowych (efekt zawłaszczania przez państwa nabrzeżne łowisk w strefie do 200 mil morskich od lądu), co przełożyło się także na mniejsze możliwości prowadzenia badań przez pracowników Instytutu.

W latach 90. XX w. ciężar badań naukowych MIR został przeniesiony na Morze Bałtyckie. W 1993 roku oddano do użytku statek r.v. „Baltica, który był przeznaczony do prowadzenia badań na Bałtyku. Statek ten jest wykorzystywany, tak przez polskich, jak i zagranicznych naukowców we wspólnych rejsach do prowadzenia monitoringu i badań środowiska morskiego Bałtyku, a szczególnie badań biologiczno-rybackich i oceanograficznych. Podczas rejsów realizowane są wieloletnie krajowe i międzynarodowe programy badań morskich i zbierania danych rybackich, w tym programy badawcze koordynowane przez ICES i wymagane przez Komisję Europejską.

Ważną kartą w historii MIR jest współpraca międzynarodowa. Bez tych kontaktów tak w zakresie badań naukowych, jak i poprzez udział w licznych organizacjach i gremiach związanych z rybołówstwem Instytut nie byłby tak rozpoznawalny na świecie. Do najcenniejszych należy zaangażowanie w prace Międzynarodowej Komisji Badań Morza (ICES). Co jest godne podkreślenia, w latach 1969-1972 pierwszym i jedynym do tej pory Polakiem, który został wybrany na prezydenta ICES, był pracownik MIR – prof. Walerian Cięglewicz. Pracownicy Instytutu do dnia dzisiejszego aktywnie uczestniczą w pracach poszczególnych grup roboczych ICES.

Dzięki specjalistycznej wiedzy i staraniom m. in. pracowników MIR oraz ich licznym kontaktom z zagranicznymi naukowcami, Polska przystępowała do międzynarodowych porozumień w dziedzinie rybołówstwa i związanych z nim badań naukowych. Obecnie pracownicy Instytutu aktywnie uczestniczą w pracach takich organizacji jak Bałtycka Rada Doradcza (BSAC) czy BALTFISH Forum.

Na zwrócenie szczególnej uwagi zasługuje współpraca polsko-amerykańska, realizowana przez zakład sortowania planktonu MIR w Szczecinie. Zakład powołano w 1974 roku w wyniku uzgodnień międzyrządowych realizowanych przez Morski Instytut Rybacki w Gdyni i Narodową Służbę Rybołówstwa Stanów Zjednoczonych. Nietuzinkowym sukcesem Zakładu było zidentyfikowanie w 2013 roku i potwierdzenie w kolejnych latach obecności w próbkach pobranych z wód Atlantyku larw tuńczyka błękitnopłetwego. Pozwoliło to na zidentyfikowanie nieznanego do tej pory miejsca tarła tego cennego gospodarczo gatunku ryb.

Jednym z bardziej popularnych zamiejscowych, ale już nie tak odległych oddziałów Morskiego Instytutu Rybackiego jest Akwarium Gdyńskie utworzone w 1971 roku posiadające bogatą kolekcję zwierząt morskich z różnych rejonów świata. W 130 tonach zgromadzonej w Akwarium wody żyje ponad 2 tysiące zwierząt, mieszkańców barwnej rafy koralowej, otwartych wód oceanu, dżungli amazońskiej oraz Morza Bałtyckiego. Akwarium odwiedza rocznie już blisko pół miliona osób, ale chyba najważniejszą częścią działalności Akwarium jest jego program edukacyjny, w którym bierze udział każdego roku ponad 30 tysięcy uczestników.

MIR obecnie, to głównie badania związane z ekosystemowym podejściem do zarządzania rybołówstwem morskim, a mianowicie: ekologia morza, chemia środowiska morskiego, a także ekonomika rybacka. Wizytówką Instytutu jest aktywny udział w projektach badawczych finansowanych ze środków UE. W latach 2001-2016 Instytut realizował w sumie 27 projektów międzynarodowych. Zmniejszający się, mimo wysokiej oceny parametrycznej, poziom finansowania MIR z dotacji statutowej, z jednej strony, a także chęć wykorzystania posiadanej wiedzy i umiejętności w praktyce z drugiej, powoduje też coraz częstsze włącznie się Instytutu w projekty usługowe dla instytucji naukowych i przedsiębiorstw związanych z wykorzystaniem morza tak w kraju i za granicą, a także ekspertyz dla administracji rządowej.

Kluczowym elementem w pracach MIR była i jest współpraca z rybakami. Bez niej nie byłoby możliwe zebranie większości materiałów badawczych, czy testowanie nowych narzędzi połowowych, czy też po prostu zdobywanie wiedzy praktycznej. Realizacja wielu projektów naukowych przez MIR wymaga udziału pracowników instytutu w rejsach na jednostkach rybackich, jak i częstych kontaktów z rybakami. W tym miejscu należy wspomnieć, jak ważny jest realizowany przez MIR zbiór danych rybackich (NPZDR), danych niezbędnych min. dla właściwego szacunku stanu zasobów. W realizację NPZDR zaangażowanych jest ok. 80 pracowników Instytutu, a rocznie wykonuje się do 125 tys. pomiarów długości ryb i ok. 20 tys. innych analiz ichtiologicznych.

Do istotnych osiągnięć Instytutu w ostatnim dziesięcioleciu należy zaliczyć opracowanie i wdrożenie do stosowania selektywnego worka dorszowego o oczku obróconym o 90 stopni, zwany workiem T90. Worek ten został wprowadzony rozporządzeniem Komisji Europejskiej z grudnia 2005 r. jako standardowe selektywne narzędzie do stosowania w rybołówstwie Morza Bałtyckiego. Praktycznym pomysłem który powstał w MIR jest również przecinarka do ości, pozwalająca cieszyć się konsumentom karpia jego smakiem, bez uciążliwej konieczności martwienia się o ości. Rozwiązanie zdobyło złote medale i nagrody na licznych targach i wystawach organizowanych zarówno w kraju jak i za granicą.

Niezwykle istotnym obecnie obszarem badawczym Instytutu, mającym również praktyczne przełożenie, są wieloletnie badania dotyczące odpływu ładunków substancji biogenicznych (azotu i fosforu) ze zlewni rzek Wisły i Odry do Bałtyku. Uzyskane wyniki, w połączeniu z działalnością ekspercką prowadzoną przez Instytut, stanowią bardzo ważną podstawę dla administracji państwowej, w procesie renegocjacji na forum HELCOM, alokacji ładunków azotu i fosforu odprowadzanych przez Polskę do Bałtyku.

Wyzwaniem dnia dzisiejszego i jutra dla Instytutu jest umiejętność właściwej interpretacji zmian zachodzących w coraz szybszym tempie w ekosystemie morskim, wzajemnych relacji między komponentami go tworzącymi oraz umiejętność długoterminowego prognozowania zjawisk. Mając na uwadze ograniczone możliwości wzrostu produkcji rybackiej ważne będzie również szersze otwarcie badań instytutu na wykorzystanie alternatywnych zasobów i możliwości morza w ramach promowanej w Unii Europejskiej polityki błękitnego wzrostu.