Opracowanie podstaw racjonalnego monitorowania przyłowu ptaków w celu zrównoważonego zarządzania rybołówstwem przybrzeżnym na morskich obszarach Natura 2000
Wobec dużych kontrowersji ujawnionych w okresie konsultacji społecznych zaproponowanych programów ochrony ptaków przed śmiertelnością powodowaną przez rybołówstwo pomiędzy zespołem przygotowującym te programy, Ministerstwem Środowiska i organizacjami pozarządowymi a rybakami poławiającymi na obszarach morskich wód wewnętrznych i przybrzeżnych Polskich Obszarów Morskich, Zarząd Zrzeszenia Rybaków Zalewów Szczecińskiego, Kamieńskiego i Jeziora Dąbie, wystąpił o środki do Programu PO Ryby, na sfinansowanie pilotażowego monitoringu przyłowów w rybołówstwie przybrzeżnym (jednostki do 12 m długości) na trzech obszarach NATURA 2000 – Zalewie Szczecińskim i Zalewie Kamieńskim, Zatoce Pomorskiej oraz na Zatoce Puckiej. Niniejsza monografia stanowi podsumowanie wyników realizacji tych badań.
Harmonogram prac w ramach projektu „Opracowanie podstaw racjonalnego monitorowania przyłowu ptaków w celu zrównoważonego zarządzania rybołówstwem przybrzeżnym na morskich obszarach NATURA 2000”
Najważniejszym założeniem, różniącym przedstawiony monitoring od innych programów tego typu, było oparcie go na rzeczywistych danych o nakładzie połowowym wyrażonym w wymiarze siecio-metro-dni (ang. net-meter-days NMD). System rejestracji połowów rybackich w Polsce umożliwia takie podejście zamiast odnoszenia przyłowów do liczby jednostek, co było praktyką w dotychczas opublikowanych pracach. Jak wykazała wstępna analiza danych z Centrum Monitorowania Rybołówstwa (CMR), surowe dane z tego źródła nie są przydatne dla wyliczenia nakładu połowowego rybołówstwa przybrzeżnego poławiającego sieciami stawnymi, niezbędnego dla realizacji założeń niniejszego projektu. Najpoważniejszą przeszkodą uniemożliwiającą bezpośrednie użycie danych z CMR był brak możliwości selekcji rekordów ze względu na typ sieci, podczas gdy jest to istotna zmienna decydująca o wielkości przyłowów ptaków. O typie narzędzia można było jednak wnioskować pośrednio na podstawie wielkości oczka oraz gatunku celowym połowu lub na podstawie składu połowu (gatunku dominującego). Niestety wielkość oczka i gatunek celowy nie jest daną wymaganą w miesięcznych raportach połowowych. Przyporządkowanie rekordów do typu sieci wymagało szczegółowej analizy składu połowów. Z uwagi na fakt, że oszacowanie wielkości przyłowów ptaków w odniesieniu do całkowitego nakładu połowowego wymaga zastosowania standaryzowanej jednostki nakładu (metry sieci/dobę połowu), konieczna była weryfikacja i uzupełnienie rekordów w bazie danych CMR o liczbę narzędzi połowowych i czas połowu. W trakcie szczegółowej analizy bazy danych oraz w trakcie bezpośrednich obserwacji połowowych wykazano, że istnieje bardzo duża zmienność charakterystyki i wielkości nakładu połowowego pomiędzy poszczególnymi jednostkami rybackimi i w zależności od miesiąca połowu. W trakcie obserwacji stwierdzono np., że długość sieci używanych przez rybaków wahała się od 70 do 7700 m a czas połowu od 2,5 do 216 godzin. Z kolei w trakcie szczegółowej analizy bazy danych CMR stwierdzono, że aktywność jednostek w trakcie miesięcy objętych analizą (październik–kwiecień) wahała się od kilku do 264 rekordów połowowych.
Dzięki oparciu o rzeczywisty nakład połowowy możliwe było zarówno reprezentatywne wyznaczenie liczby obserwowanych rejsów w podziale na bazy rybackie oraz modelowanie uzyskanych wielkości przyłowów na sumaryczny nakład połowowy zrealizowany w danym akwenie.
Przykład wyniku analizy zmienności nakładu połowowego – zmienność czasowa użytkowania stawnych sieci rybackich przez łodzie rybackie do 12 m w obszarze PLB Zatoka Pucka od października do kwietnia 2013/14 oraz 2014/15 (jednostka osi pionowej: 1000 NMD)
Monografia przedstawia uwarunkowania rybołówstwa przybrzeżnego na analizowanych obszarach NATURA 2000, w tym: zróżnicowanie jednostek rybackich, typy i techniki obsługi sieci, obowiązki sprawozdawcze oraz funkcjonujące w trakcie realizacji badań ograniczenia czasowe i przestrzenne wynikające z przepisów regulujących rybołówstwo. Szczegółowo omówiono metodykę szczegółowej analizy bazy danych CMR obejmującą selekcję, weryfikację i uzupełnianie braków w danych. Na potrzeby określenia reprezentatywnego schematu dla nakładu badawczego pod uwagę wzięto aktywność połowową wyrażoną liczbą rekordów oznaczających powrót do portu z połowem w 2013 r. (miesiące styczeń–kwiecień oraz październik–grudzień). Najwięcej połowów zarejestrowano na Zatoce Puckiej (5808), następnie na Zatoce Pomorskiej (2978), a najmniej na Zalewie Szczecińskim i Kamieńskim (1322). Projekt przewidywał finansowanie obserwacji 120 rejsów, w związku z tym zadecydowano, że w przypadku Zatoki Pomorskiej w ramach projektu zostanie wykonany jedynie rekonesans w strefie przybrzeżnej w rejonie ujścia Świny i Dziwny. W badaniach w okresie od listopada 2014 do kwietnia 2015 r. uczestniczyło łącznie 37 jednostek rybackich.
Różnorodność jednostek rybackich do 12 m użytkowanych w polskich obszarach morskich
Na Zalewie Szczecińskim i Zalewie Kamieńskim obserwatorzy uczestniczyli w 58 połowach o sumarycznym nakładzie 358 678 NMD, co stanowiło 5,6% nakładu połowowego zarejestrowanego w tym obszarze od 1 października 2014 do 30 kwietnia 2015 r. W ponad 80% zestawów sieciowych nie stwierdzono przyłowu ptaków, a łącznie zarejestrowano ich 137. Najwięcej (69 os.) przyłowiono ogorzałek Aythya marila, a następnie perkozów dwuczubych Podiceps cristatus (29 os.) i gągołów Bucephala clangula (15 os.). W okresie objętym analizą, całkowity nakład połowowy na Zalewie Szczecińskim wynosił 5 974,4 tys. NMD przy czym najczęściej użytkowano wontony sandaczowe oraz okoniowo-płociowe, na Zalewie Kamieńskim jedynie 370,2 tys. NMD z dominacją wontonów sandaczowych. Aktywnych było 52 jednostek na Zalewie Szczecińskim i 9 na Zalewie Kamieńskim.
Rozmieszczenie przyłowów ptaków w obserwowanych połowach na Zalewie Szczecińskim (jednostka – przyłów/1000 NMD dla danego zestawu sieci)
Na Zatoce Pomorskiej w rejonie ujścia Świny i Dziwny odbyło się 15 rejsów na których zarejestrowano 49 170 NMD. W prawie 70% zestawach sieciowych nie stwierdzono przyłowu. Łącznie zarejestrowano 91 ptaków, w tym w jednym przypadku na jeden zestaw przypadało aż 13 lodówek Clangula hyemalis. Był to gatunek najczęściej przyławiany (68 os.). Ponadto w większej liczbie zarejestrowano ogorzałki (14 os.) i markaczki Melanitta nigra (13 os.). Na Zatoce Pomorskiej operowało w trakcie badań 110 jednostek do 12 metrów, które poławiały nakładem 14 953,1 tys. NMD. Najczęściej używano net dorszowych.
Na Zatoce Puckiej obserwowano 105 rejsów obejmujących 196 558 NMD, co stanowiło 1,2% całkowitego nakładu połowowego zarejestrowanego w CMR. W ponad 92% zestawów sieci nie stwierdzono przyłowu. Łącznie zarejestrowano 66 ptaków, w tym najczęściej lodówkę (16 os.), uhlę Melanitta fusca (13 os.), alkę Alca torda (12 os. w tym 10 os. w jednym zestawie) i gągoła (11 os.). Na Zatoce Puckiej w okresie badań operowało 161 jednostek, które wydatkowało 15 932,6 tys. NMD. Najczęściej używano net dorszowych, częste były też nety trociowe oraz nety storniowe.
Rozmieszczenie przyłowów ptaków w obserwowanych połowach na Zatoce Gdańskiej (jednostka – przyłów/1000 NMD dla danego zestawu sieci)
Na podstawie danych z obserwacji przetestowano i iteracyjnie wybrano optymalny uogólniony model regresji liniowej (GLM) przyłowów posługując się kryteriami informacyjnymi AIC oraz BIC. Dodatkowo analizowano współliniowość zmiennych objaśniających. Model został skonstruowany na podstawie wielkości przyłowu (zmienna objaśniana) oraz: okresie połowu (miesiąc), akwenie, typie narzędzia, długości i czasie ekspozycji, głębokości oraz odległości od brzegu miejsca połowu (zmienne objaśniające). Analizowane zmienne objaśniane charakteryzowały się silną asymetrią z duża liczbą wartości „zero”. W wyniku testowania modeli wykazano, że optymalny model określa przyłów jako istotnie statystycznie uzależniony od: akwenu, miesiąca, typu narzędzia oraz długości zestawu sieci, przy czym ten ostatni parametr był zamienny z nakładem wyrażonym w NMD. Z wykorzystaniem tego modelu dokonano predykcji przyłowu ptaków w oparciu o dane o nakładzie połowowym z CMR z okresu badań (październik 2014–kwiecień 2015) oraz z okresem o rok wcześniejszym (październik 2013–kwiecień 2014). Na Zatoce Puckiej przyłowy ptaków w sezonach 2013–14 oraz 2014–15 oszacowano na podstawie modelu na poziomie 3359–3173 osobników. Za przyłów w największym stopniu były odpowiedzialne nety dorszowe z uwagi na największy nakład połowowy sieci tego typu zarejestrowany w bazie CMR. Na Zalewie Szczecińskim i Kamieńskim przyłowy ptaków oszacowano na poziomie 2487–2930 osobników, odpowiednio w sezonie 2013–14 oraz 2014–15. Za przyłów w największym stopniu były odpowiedzialne wontony sandaczowo-leszczowe, zarówno z uwagi na najwyższy modelowy średni przyłów jak i największy nakład połowowy sieci tego typu zarejestrowany w bazie CMR.
Częstość występowania określonej liczby przyłowionych ptaków w obserwowanych zestawach sieci – wstępna analiza danych do modelu
Przedstawione wartości znacznie odbiegają od tych, które prezentowano jako uzasadnienie znaczącego wpływu rybołówstwa na przyłowy ptaków na obydwu obszarach NATURA 2000. Zawyżanie śmiertelności ptaków mogło wynikać z braku analizy rzeczywistego nakładu połowowego we wcześniejszych badaniach. Należy podkreślić, że przy obecnym systemie raportowania połowów jednostek do 12 metrów długości, oszacowanie nakładu połowowego jest niezwykle czasochłonne i wymagające dużej wiedzy o aktualnych praktykach rybackich.
W dyskusji dokonano prowizorycznego szacunku skali przyłowu w odniesieniu do stwierdzonych w ramach inwentaryzacji przyrodniczej obszarów NATURA 2000 ptaków narażonych na przyłowy (gatunki stwierdzone w trakcie obserwacji połowów i/lub raportowane w rejestrach rybackich). W przypadku Zalewu Szczecińskiego i Kamieńskiego problem przyłowu dotyczyć może 2,4 % lokalnych populacji tych gatunków ptaków a w przypadku Zatoki Puckiej – 6,6 %. Wartości te należy jednak zweryfikować na podstawie jednoczesnego monitoringu sezonowych liczebności ptaków oraz monitoringu przyłowów.
W ramach projektu przetestowano również możliwość obserwacji połowów z pokładu jednostki towarzyszącej oraz przy użyciu wideomonitoringu. Pierwsza możliwość została wykluczona z uwagi na bezpieczeństwo jednostek przy odległości umożliwiającej obserwację operacji połowowej. Druga metoda, pomimo wielu problemów technicznych ma potencjał wykorzystania do monitoringu przyłowów. Dodatkowo przetestowano również metodę dobrowolnych rejestrów przyłowów ptaków zarówno w formie papierowej jak i elektronicznej. Rejestr online wraz z kluczem do oznaczeń gatunku ptaków nie został wykorzystany przez żadnego z rybaków. Otrzymano 35 rejestrów papierowych, rozpowszechnianych również z kluczem do oznaczania gatunków ptaków. Łącznie wprowadzono 1514 rekordów dotyczących połowów, w trakcie których rybacy stwierdzili 802 przyłowów ptaków. W części danych brak było informacji niezbędnych do wyliczenia NMD – czasu połowu lub długości sieci. Wielu rekordów nie można było przyporządkować do typu sieci. Pomimo tych problemów w ocenie realizatorów projektu, rejestry przyłowów mogą być istotnym źródłem informacji o przyłowach ptaków, o ile utrzymywany będzie stały kontakt rybaka z instytucją gromadzącą te dane, a prowadzenie tych raportów z uwagi na dodatkowe obciążenia byłby dodatkowo wynagradzany.
Przykład jednego z problemów związanych z analizą nagrań z wideomonitoringu przyłowów na jednostkach rybołówstwa przybrzeżnego – poranne wybieranie zestawu sieci, obiektyw rejestruje obraz pod słońce.
W monografii opisano wyniki ankietowego badania postaw i przekonań rybaków dotyczących ochrony ptaków morskich. Ankieta składała się z 14 pytań, w tym również otwartych. W badaniach wzięło udział 138 rybaków z 33 baz rybackich. Wyniki ewidentnie wskazywały na kryzys zaufania rybaków, szczególnie tych z rejonu Zatoki Puckiej do instytucji naukowych w związku z projektem zamykania łowisk w okresie migracji i zimowania ptaków morskich.
