Stan zasobów ryb Bałtyku i zalecane przez ICES dopuszczalne połowy (TAC) w 2022 roku

prof. Jan Horbowy

            Międzynarodowa Rada do Badań Morza (ICES) 28 maja br. ogłosiła najnowsze wyniki badań stanu zasobów podstawowych gatunków ryb eksploatowanych na Bałtyku oraz przedstawiła zalecenia odnośnie wielkości kwot połowowych w 2022 roku (ICES, 2021). Wyniki te i zalecane kwoty połowowe zostaną przedstawione w dalszej części artykułu, po krótkim opisie procesu doradztwa realizowanego przez ICES dla wód północno-wschodniego Atlantyku i przyległych mórz. Z uwagi na COVID-19 prace ICES od połowy marca ub. roku toczyły się drogą korespondencyjną, a obrady grup eksperckich i przygotowujących doradztwo – poprzez wideokonferencje. Z tego też względu część dokumentów przedstawiających doradztwo ICES ma skróconą formę, jednakże doradzane kwoty połowowe są przedstawione w postaci podobnej, jak w ubiegłych latach.

W porównaniu do lat ubiegłych nie ma jeszcze wypracowanych zaleceń dla stad dorsza zachodniego Bałtyku i łososi w podobszarach 22-32; zostaną one przedstawione w terminie późniejszym.

Proces doradztwa ICES

Podstawą doradztwa ICES jest m.in. Deklaracja Johannesburska, w której strony zobowiązały się nie przekraczać wysokości połowów, wynikającej z zasady MSY (maksymalne podtrzymywalne połowy). Stosując zasadę MSY, w teorii otrzymujemy największe możliwe połowy w ujęciu wieloletnim, przy czym uwzględniona jest zasada przezorności (precautionary approach), co oznacza, że ryzyko załamania się zasobów wskutek ich przełowienia jest niewielkie. Wpisując się w Deklarację Johannesburską, Unia Europejska opracowała i w 2016 roku wdrożyła wieloletni Plan zarządzania zasobami Bałtyku (EU, 2016), w którym wyznaczono parametry zasady MSY, w tym śmiertelność połowową F_msy, prowadzącą do maksymalnych podtrzymywalnych połowów oraz zakresy śmiertelności połowowej w otoczeniu F_msy, umożliwiające połowy na poziomie nie niższym niż 95% MSY. Zakresy są wyznaczone przez tzw. F_dolne i F_górne – stosując F_dolne utrzymujemy biomasę stada wyższą niż prowadząca do MSY, natomiast stosując F_górne utrzymujemy biomasę niższą od prowadzącej do MSY, ale w granicach zasady przezorności, tzn. przy niewielkim ryzyku załamania się stada. Przy tym połowy odpowiadające F_dolne i F_górne są podobne. Zakresy śmiertelności połowowej umożliwiają bardziej elastyczne zarządzanie zasobami i rozsądne przekraczanie F_msy, gdy jest to uzasadnione ważnymi przyczynami ekologicznymi (np. w przypadku konieczności zmniejszenia presji dorsza na śledziowate, gdyby stan zasobów tych ostatnich był niski)  lub łagodzeniem zbyt dużych zmian kwot połowowych.

Opracowywana przez ICES ekspertyza przedstawia stan zasobów na podstawie wieloletnich badań, określa zalecane kwoty połowowe i ewentualnie inne (tzw. techniczne) środki ochrony zasobów. ICES ocenia stan stad i eksploatacji odnosząc ich aktualne biomasy i śmiertelności połowowe zarówno do parametrów wynikających z zasady MSY, jak i do pewnych wartości progowych, które nie powinny być przekraczane, jeśli chcemy utrzymać w miarę stabilne oraz produktywne zasoby i rybołówstwo. Wartości progowe najczęściej wyznaczane są na podstawie wieloletniej dynamiki i produktywności stad oraz ich reakcji na intensywność eksploatacji i warunki środowiska. Jeżeli aktualna biomasa stada jest niższa od odpowiedniej wartości progowej (tzw. B_lim), to określamy stado jako „mające zmniejszoną zdolność do odnawiania”. Natomiast w przypadku, gdy śmiertelność połowowa przewyższa wartość progową (tzw. F_lim), to eksploatację stada określamy jako „niezrównoważoną”. Oprócz powyższych, definiowane są dwie inne wartości progowe wynikające z zasady przezorności, B_pa i F_pa, powiązane z B_lim i F_lim i uwzględniające potencjalny błąd w ocenie stanu zasobów. Jeśli ocena biomasy stada jest większa od B_pa, to prawdopodobieństwo, że rzeczywista biomasa jest większa od B_lim jest wysokie (ok. 95%); podobnie jeśli ocena śmiertelności połowowej jest mniejsza od F_pa, to prawdopodobieństwo, że rzeczywista śmiertelność połowowa jest mniejsza od F_lim jest wysokie.

Sformułowane opinie i zalecenia są stanowiskiem i odpowiedzią ICES na skierowane przez Unię Europejską, komisje rybackie i państwa członkowskie Rady zapytania i prośby o doradztwo. Przedstawione wyniki są jedynie końcowym etapem długiego procesu oceny stanu zasobów i formułowania zaleceń odnośnie zarządzania nimi. Proces ten zaczyna się w instytutach naukowych poszczególnych państw od całorocznego zbioru odpowiednich danych biologicznych i statystycznych, prowadzenia międzynarodowo koordynowanych rejsów badawczych, a następnie opracowywania zebranych danych, w tym określania interakcji pomiędzy gatunkami. Kolejnym etapem oceny zasobów są prace odpowiednich dla danych akwenów grup eksperckich ICES, podczas których wykonywana jest ocena stanu zasobów i prognoza ich wielkości przy różnych wariantach eksploatacji. Podstawą obliczeń są matematyczne modele dynamiki populacji oraz narzędzia do prognozowania biomasy stad i połowów, rozwijane i testowane w ramach badań naukowych, a oceniane przez specjalnie powołane grupy eksperckie bądź studyjne. Następnie wyniki badań i analiz są opiniowane przez niezależnych recenzentów, a ewentualne błędy i niedociągnięcia poprawiane. Wreszcie na podstawie syntezy wyników badań formułowane są zalecenia ICES dla poszczególnych stad przez specjalnie powołaną do tego celu grupę naukowców i ekspertów, reprezentujących państwa członkowskie. Zalecenia są zwykle przedstawiane w ujęciu uwzględniającym powiązania pomiędzy gatunkami i wpływ eksploatacji na cały ekosystem. W wybranych etapach opisywanego procesu biorą udział obserwatorzy z Komisji Europejskiej, organizacji rybackich i pozarządowych. Ostateczną instancją weryfikującą wykonane prace w ramach ICES, jest Komitet Doradczy do Zarządzania (ACOM). Celem tak długiego procesu jest możliwie najlepsze doradztwo naukowe, wielokrotnie weryfikowane i wypracowane we współpracy z odbiorcami tego doradztwa. 

             Obecnie ICES zaleca wielkość dopuszczalnych połowów (TAC) w hierarchii następujących opcji, uzgodnionych z odbiorcami doradztwa:

1. TAC wynikające z planu zarządzania zasobami.
2. Jeżeli takiego planu nie ma lub nie został on oceniony przez ICES jako zgodny z zasadą przezorności, to proponowane jest TAC wynikające z zasady MSY.
3. Jeżeli nie ma ani planu zarządzania zasobami, ani nie zostały wyznaczone parametry prowadzące do MSY, to proponowane jest TAC określone zasadą przezorności.

Dynamika zasobów i kwoty połowowe dla Bałtyku

            Wymienione w dalszej części artykułu podobszary statystyczne 22-24 obejmują wody Bałtyku na zachód od Bornholmu, a podobszary 25-32 – wody na wschód od Bornholmu. Śmiertelność połowowa status quo oznacza śmiertelność z ostatniego roku (alternatywnie średnią śmiertelność połowową z ostatnich trzech lat, gdy nie występuje w tych latach trend w wielkości śmiertelności) lub śmiertelność połowową wynikającą z połowów określonych przez TAC bieżącego roku. Połowy są definiowane jako wyładunki plus odrzuty – jeśli masa odrzutów jest nieznaczna, to przyjmuje się, że połowy są równe wyładunkom.

Stada dorszy

            Podobszar 24 jest miejscem mieszania się stad dorszy zachodniobałtyckich i dorszy wschodniobałtyckich, jednak zazwyczaj połowy dorszy w tym rejonie zaliczano do stada zachodniego. W 2015 r. zdecydowano się wydzielić w tym podobszarze połowy obu stad dorszy na podstawie ich cech biologicznych (cechy genetyczne i charakterystyka otolitu) oraz wydzielone ryby przypisać do odpowiadających im stad. W konsekwencji w ocenach zasobów zastosowano odpowiednio zmodyfikowane dane, odzwierciedlające lepiej niż dotąd populacje biologiczne. Mieszanie się obu stad dorszy w podobszarze 24 było znane od dawna, jednak w ostatnich latach nabrało większej dynamiki i – dysponując już środkami technicznymi do rozdzielenia połowów obu stad – uznano za stosowne zmodyfikowanie zasad oceny. Po roku 2000 względny udział dorszy wschodniobałtyckich w połowach w podobszarze 24 wzrósł z ok. 40-50% na początku okresu do 70-80% w ostatnich latach.  

Stado dorszy zachodniobałtyckich (podobszary 22-24)

            Ocena zasobów tego stada przysporzyła pewnych trudności, ze względu na pogorszenie się parametrów określających jakość oceny. Z tego względu zdecydowano się na szerszą analizę problemu, która zostanie przeprowadzona w ramach dodatkowych prac, koordynowanych przez specjalnie do tego powołaną grupę ekspercką. Odpowiednie prace zostaną wykonane w ciągu kilku najbliższych miesięcy i do września powinna być dostępna ocena zasobów stada, spełniająca kryteria jakościowe. 

Stado dorszy wschodniobałtyckich (podobszary 24+25-32)

            Zły stan zasobów tego stada był powodem zamknięcia przez UE połowów w drugiej połowie 2019 r. Wobec tego wyładunki znacznie zmalały i wynikały głównie z przyłowów dorszy. W 2020 r. wyniosły zaledwie 2,3 tys. ton (w podobszarach 25-32), wobec wyładunków rzędu 50 tys. ton kilka lat wcześniej (rys. 1). Odrzuty wynosiły zaledwie 4% połowów, a  połowy w podobszarze 24 – ok. 16% połowów stada. Wyładunki Polski w 2020 r. to ok. 400 ton dorszy wobec 11-14 tys. ton w latach 2009-15.

W przeszłości znaczna część połowów dorszy nie była raportowana, stąd oceniając zasoby stada, ICES powiększała połowy oficjalne z lat 2000-2007 o połowy nieraportowane, szacowane na ok. 35-45% połowów oficjalnych. Wg ocen ICES nieraportowanie połowów w latach 2008-2009 było niewielkie (ok. 6%), a dla lat 2010-2020 przyjęto pełne raportowanie połowów. Jednakże ICES ma jedynie niepełne dane o wielkości połowów nieraportowanych i ich skala była prawdopodobnie wyższa niż wskazano wyżej, szczególnie w latach wcześniejszych.

            ICES trzeci rok z rzędu dysponuje analityczną oceną wielkości zasobów dorszy wschodniobałtyckich. Jest to wynik kilkuletnich prac międzynarodowej społeczności naukowej, wyrażonej m.in. kilkoma spotkaniami specjalistycznych grup studyjnych, pracami stałych grup eksperckich i intensywną pracą międzysesyjną. Wobec trudności z odczytem wieku dorszy wschodniobałtyckich, zastosowany do oceny stanu zasobów model matematyczny wykorzystuje jedynie w ograniczonym stopniu informacje o wieku ryb i dla ostatnich lat wykorzystuje głównie dane o składzie długościowym stada. Podstawowym wynikiem obliczeń analitycznych jest bardzo wysoki wzrost śmiertelności naturalnej dorszy – wzrosła ona o ponad 50% w okresie ostatnich kilkunastu lat i jest znacznie wyższa niż zakładana w poprzednich analizach ICES. Należy podkreślić, że MIR-PIB już kilka lat temu przedstawiał prace wskazujące, że podstawowym powodem trudności z oceną zasobów tego stada jest wzrost śmiertelności naturalnej, nie uwzględniany w standardowych metodach oceny zasobów ICES. Wyrazem tego są prace Horbowego (2014, 2016) oraz Horbowego i in. (2016) oceniające przyczyny i skalę wzrostu śmiertelności naturalnej – obecne wyniki ICES są w tym zakresie zbliżone do wyników uzyskanych w cytowanych wyżej pracach. 

Wyniki obliczeń wskazują na dalszy spadek biomasy stada rozrodczego (mimo wstrzymania połowów w drugiej połowie 2019 i w 2020 roku) – od 2010 r. zmniejszyła się ona o ok. 60% (rys. 2). Spadek biomasy eksploatacyjnej (w uproszczeniu dorszy >35 cm) jest jeszcze większy i biomasa tych ryb w 2020 r. należała do najniższych w obserwowanej historii. Niskie jest uzupełnienie stada, a pokolenia lat 2018-2019 mają ekstremalnie małą liczebność. Śmiertelność połowowa znacznie zmalała (w 2017-2018 spadła poniżej 0,3, a w 2020 wynosiła zaledwie 0,03), ale ze względu na wysoką śmiertelność naturalną ma to stosunkowo nieduży wpływ na dynamikę stada. 

Rys. 1. Połowy (tys. ton) dorszy wschodniobałtyckich (w podobszarach 25-32), śledzi centralnego Bałtyku i szprotów całego Bałtyku w okresie 1974-2020.

ICES zaleca w 2022 roku wstrzymanie połowów dorszy, opierając się na zasadzie przezorności. Jednak nawet w takiej sytuacji biomasa stada rozrodczego w 2023 r. (prognozowana na 64 tys. ton w przypadku wstrzymania połowów) będzie znacznie niższa od wartości progowej B_lim (104 tys. ton).

Stado śledzi wiosennych podobszarów 20-24

            Połowy stada od lat 90. systematycznie malały – z ok. 190 tys. ton do około 30-50 tys. ton po roku 2010 – a w 2020 r. złowiono zaledwie 22 tys. ton śledzi. Połowy polskie (w podobszarach 22-24), po roku 2000 wahały się zwykle w granicach 3-9 tys. ton, ale w ostatniej dekadzie zmalały do ok. 2-3 tys. ton i do zaledwie 600 ton w 2020 r.  

            Biomasa rozrodczej części stada najwyższe wartości, rzędu 300 tys. ton osiągała na początku lat 90., następnie zmalała do poniżej 100 tys. ton pod koniec dekady lat 2000 z tendencją do dalszego obniżania się. Ocena wielkości biomasy w roku 2021 to 65 tys. ton – ok. 10% wzrost w porównaniu do roku 2020, ale jedna z najniższych wartości od początku lat 90. Na spadek biomasy wpłynęło m.in. niskie uzupełnienie stada w okresie od 2005 roku. Śmiertelność połowowa była przez lata wysoka, zwykle w granicach 0,5-0,6, znacznie przewyższając punkty referencyjne. Po roku 2010 śmiertelność połowowa została obniżona do 0,4-0,5, ale dopiero w 2019-2020 spadła poniżej wartości F_msy równej 0,31.

            W 2018 roku w ramach ICES wyznaczono nową wartość B_lim dla tego stada, oceniając ją na 120 tys. ton. Biomasa stada jest od wielu lat poniżej tego poziomu, co może skutkować doradzaniem zakazu połowów. Zdaniem autora wartość B_lim jest zawyżona. To zawyżenie wynika z założenia istnienia zależności stado-rekrutacja, podczas gdy prawdopodobnie spadek rekrutacji jest spowodowany nieznanymi bliżej czynnikami środowiskowymi.

ICES zaleca w 2022 roku wstrzymanie połowów, co prowadziłoby do wzrostu biomasy stada do prawie 85 tys. ton w roku 2023 (nadal znacznie poniżej nowej wartości B_lim).

Stado śledzi centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32, bez Zatoki Ryskiej)

            Połowy stada w okresie 1974-2005 systematycznie malały – z ponad 300 tys. ton w latach 70. do zaledwie 90 tys. ton w latach 2004-2005 (rys. 1). Następnie połowy na ogół rosły, w roku 2017 przekroczyły 200 tys. ton, ale w 2020 spadły do 177 tys. ton śledzi. W tymże roku flota polska odłowiła 36 tys. ton tych ryb, ok. 10% mniej niż w latach 2016,  2017 i 2019.

            Stado jest określane jako odławiane zbyt intensywnie i ze „zwiększonym ryzykiem utraty pełnej zdolnością do odnawiania”. Biomasa rozrodczej części stada w okresie od lat 70. do przełomu wieków systematycznie malała z 1,9-1,7 mln ton do ok. 300-400 tys. ton (rys. 2). Po 2000 roku biomasa wzrastała do poziomu 600-700 tys. ton w okresie 2012-2018. Ostatni jej wzrost to wynik bardzo liczebnego pokolenia 2014 roku, jednakże obecnie udział tego pokolenia w zasobach śledzi jest już wyraźnie zmniejszony, a pokolenie 2018 r. jest bardzo nieliczne, co prowadzi do spadku biomasy stada. Z kolei na spadek biomasy w ub. wieku duży wpływ miały malejące masy osobnicze śledzi, które zmniejszyły się w latach 80. i 90. o 50-60%. W roku 1998 nastąpiło zatrzymanie powyższego trendu i masy osobnicze wzrosły o kilkanaście procent, a następnie wahały się wokół nadal niskiego poziomu.

Uzupełnienie stada w połowie lat 80. obniżyło się i zmniejszony poziom uzupełnienia utrzymywał się około 20 lat. Po roku 2000 zaczęły pojawiać się trochę silniejsze pokolenia, pokolenie roku 2014 było bardzo liczebne, ale wszystkie następne miały liczebność poniżej średniej. Śmiertelność połowowa stada wzrastała, osiągając na przełomie wieków wartości z zakresu 0,4-0,5, a następnie obniżyła się do poziomu 0,2-0,3, wobec F_msy ocenionego na 0,21. Jednakże w ostatnich dwóch latach F ponownie wzrosła i znacznie przekroczyła 0,4, była zatem zbyt wysoka w stosunku do F_msy.

Zakładając śmiertelność połowową status quo, połowy w 2022 roku wyniosłyby 137 tys. ton, a biomasa stada tarłowego w roku 2023 wynosiłaby ok. 430 tys. ton.

Biomasa stada spadła poniżej wartości progowej B_pa, zatem w zasadzie MSY stosuje się F_msy zredukowane proporcjonalnie do tego spadu (=0,17). Stąd ICES zaleca w 2022 roku połowy w granicach 52,4-87,6  tys. ton (plan zarządzania zasobami), z tym że połowy powyżej 71,9 tys. ton (odpowiadające zredukowanemu F_msy) mogą mieć miejsce jedynie w ramach warunków ustalonych w Planie zarządzania. Przy eksploatacji z intensywnością zredukowanego F_msy biomasa stada w 2023 roku wynosiłaby ok. 520 tys. ton. Zalecane kwoty połowowe są aż o 36% niższe od zalecanych na rok 2021 – wynika to z dalszego spadku biomasy śledzi, spowodowanego słabym uzupełnieniem w ostatnich latach. Pokolenie 2014 roku jest już mocno wyeksploatowane, a następne cztery pokolenia miały liczebność wyraźnie poniżej średniej. W ubiegłym roku oceniano jako dość liczebne pokolenie 2019 roku, jednakże jego liczebność w kolejnych badaniach okazała się znacznie niższa.    

Stado szprotów całego Bałtyku (podobszary 22-32)

            Połowy szprotów w roku 2020 wyniosły 272 tys. ton – 15% mniej niż w roku poprzednim i o 50% mniej od rekordowych połowów roku 1997 (rys. 1). W 2020 roku Polska złowiła 72,5 tys. ton szprotów, wobec 82,4 tys. ton w roku poprzednim. 

            W latach 90. urodziło się kilka bardzo liczebnych pokoleń szprotów. Doprowadziło to do rekordowego wzrostu biomasy rozrodczej stada, osiągającej w połowie lat 90. ok. 1,8 mln ton (rys. 2). Następnie biomasa obniżała się (intensywna eksploatacja stada), po roku 2000 podlegała wahaniom w granicach 0,7-1,3 mln ton, z tendencją do malenia, a w roku 2021 wynosiła ok. 980 tys. ton. Przyczyny wahań biomasy to zmienna urodzajność pokoleń oraz dość intensywna eksploatacja. Kolejnych pięć pokoleń z okresu 2009-2013 nie przekraczało średniej wieloletniej, co spowodowało obniżkę wielkości zasobów na początku ub. dekady, jednakże pokolenie roku 2014 było bardzo liczebne i to ono przyczyniło się do wzrostu biomasy w ostatnich latach. Poza tym, w okresie 2009-2012 szproty podlegały zwiększonej presji ze strony wzrastającego stada dorsza, obecnie ta presja jest zmniejszona. Spośród pokoleń lat 2015-2020 dwa ostatnie są dość liczebne, ale liczebność pokolenia 2020 wymaga potwierdzenia w następnych badaniach. Śmiertelność połowowa w latach 90. wzrosła z 0,15 do ok. 0,4, w dekadzie lat 2000 utrzymywała się zwykle w przedziale 0,4-0,5, a ostatnio zmalała do nieco poniżej 0,4, jednakże przewyższa F_msy (0,31).

            Stado ocenia się w ostatnich latach jako „eksploatowane w sposób zrównoważony” i z „pełną zdolnością do odnawiania”. Utrzymując śmiertelność połowową status quo, w 2022 roku złowiono by 301 tys. ton szprotów, a biomasa stada tarłowego w roku 2023 wynosiłaby ok. 1,2 mln ton.

            ICES zaleca w 2022 roku połowy w granicach 214-373 tys. ton (plan zarządzania zasobami), z tym że połowy powyżej 292 tys. ton (odpowiadające F_msy) mogą mieć miejsce jedynie w ramach warunków ustalonych w Planie zarządzania. Przy eksploatacji z intensywnością F_msy biomasa stada wynosiłaby prawie 1,2 mln ton w 2023 roku. Doradzana kwota połowowa jest o 18% wyższa od kwoty zalecanej w ubiegłym roku.

Rys. 2. Biomasa stada rozrodczego (tys. ton) dorszy wschodniobałtyckich (w podobszarach 24+25-32), śledzi centralnego Bałtyku i szprotów całego Bałtyku w okresie 1974-2021.

Stado łososi w  podobszarach 22-31

Doradztwo ICES odnośnie stanu tego stada i kwot połowowych zostało przesunięte na późniejszy termin, ze względu na występujące kontrowersje odnośnie zalecanych środków.

Kwoty połowowe (tys. ton, łosoś – tys. sztuk) doradzane przez ICES na 2021 i 2022 rok

Podsumowanie

Podsumowanie doradzanych przez ICES kwot połowowych (zakresów kwot), ich zmianę w stosunku do doradztwa z poprzedniego roku oraz kwoty połowy (UE + Rosja) w 2021 (TAC) przedstawiono w tabeli (w przypadku zakresów kwot, zmiana odpowiada wartości środkowej zakresu, odnoszącej się do F_msy).

Literatura

EU. 2016. Regulation (EU) 2016/1139 of the European Parliament and of the Council of 6 July 2016 establishing a multiannual plan for the stocks of cod, herring and sprat in the Baltic Sea and the fisheries exploiting those stocks, amending Council Regulation (EC) No. 2187/2005 and repealing Council Regulation (EC) No. 1098/2007. Official Journal of the European Union, L 191/1.

Horbowy, J. 2014. Cod assessment with CAGEAN – effects of varying selectivity and natural mortality on estimates. W: Report of the Workshop on Scoping for Integrated Baltic Cod Assessment (WKSIBCA), ICES CM 2014/ACOM:62

Horbowy, J. 2016. Effects of varying natural mortality and selectivity on the assessment of eastern Baltic cod (Gadus morhua Linnaeus, 1758) stock. Journal of Applied Ichthyology, 32: 1032-1040. doi:10.1111/jai.13202

Horbowy, J.,  Podolska, M., Nadolna-Ałtyn, K. 2016. Increasing occurrence of anisakid nematodes in the liver of cod (Gadus morhua) from the Baltic Sea: Does infection affect the condition and mortality of fish? Fisheries Research, 179: 98–103

ICES. 2021. ICES Advice. Baltic Sea ecoregion. W: Report of the ICES Advisory Committee, 2021.